ИМС портал

&#1178Р Мeмлeкeттік oртaлы&#1179 музeйіндe Aлeксaндр Виктoрoвич Зaтaeвичті&#1187 ту&#1171aнынa 150 жыл тoлуынa aрнaл&#1171aн «Дaлa &#1241уeніні&#1187 ізімeн» aтты к&#1257рмeсі aшылды. Tengrinews.kz тілшісі Oртaлы&#1179 музeйдeгі к&#1257рмeмeн &#1179aтaр музыкaнт-этнoгрaфты&#1187 &#1179aзa&#1179 &#1241уeндeрін &#1179a&#1171aз бeтінe &#1179алайша т&#1199сіргенін ж&#1241не оларды&#1187 осы к&#1199нге дейін са&#1179талуына е&#1187бек еткен композитор жайлы ма&#1171л&#1201мат жинады.

Александр Затаевич. Орынбор, 1923 жыл. Сурет &#1178Р Орталы&#1179 Мемлекеттік архивінен.

Затаевичке «Поляк &#1201лтыны&#1187 біртуар &#1201лы» деген ата&#1179 берілген. Ол 1869 жылы 20 наурызда Ресей империясыны&#1187 Орынбор губерниясында д&#1199ниге келген, Ертіс пен Орал, &#1178ар&#1179аралы мен &#1178ызылорда, Б&#1257кей даласын, Орынбор мен Жетісу б&#1257ктерін ке&#1187інен аралап, &#1241н-к&#1199йлерді нота&#1171а т&#1199сірген. О&#1171ан &#1178аза&#1179 КСР-ні&#1187 халы&#1179 &#1241ртісі ата&#1171ы берілген.

Негізінде Александр Затаевич &#1179аза&#1179 музыкасын т&#1201&#1187&#1171ыш рет 1920 жылы &#1178ыр&#1171ыз АКСР-ды&#1187 орталы&#1171ы бол&#1171ан Орынбор &#1179аласына 50 жасында к&#1257шіп келгенде естіген екен. Ол осы&#1171ан дейін бас&#1179а мемлекеттерде &#1257зіні&#1187 музыкалы&#1179 зерттеулерін жаса&#1171ан еді. &#1170алым &#1179аза&#1179 халы&#1179 &#1241ндері &#1257зіні&#1187 бай &#1241уенімен, к&#1257ркемдігімен оны&#1187 жанын жаула&#1171анын айт&#1179ан. Затаевичті&#1187 е&#1187бегіні&#1187 ар&#1179асында &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 &#1241ндері мен аспапты&#1179 музыкалы&#1179 м&#1201расы &#1179а&#1171аз&#1171а т&#1199сті. Сол заманда естіген даусын &#1179а&#1171аз&#1171а белгі ретінде т&#1199сіретін, одан кейін ол сол &#1241н айнытпай сал&#1171ан адам жайлы а&#1187ыз тарал&#1171ан екен.  

Маржан Ж&#1199нісова

Затаевичті&#1187 &#1179аза&#1179 жерінде ат&#1179ар&#1171ан е&#1187бектері жайлы музейді&#1187 &#1179ор са&#1179тау б&#1257ліміні&#1187 жетекшісі Маржан Ж&#1199нісова тарихи м&#1241ліметтерге с&#1199йене отырып айтып берді. Оны&#1187 с&#1257зінше, Затаевич &#1179олына &#1179алам мен &#1179арындаш алып, &#1241ншілерді&#1187 орында&#1171ан халы&#1179 музыкасыны&#1187 ноталарын &#1179а&#1171аз&#1171а т&#1199сірген.

«&#1178аза&#1179станны&#1187 &#1241р &#1257&#1187ірін аралап ол &#1241нші-к&#1199йші, домбырашыларды&#1187 ойна&#1171ан &#1241уендерін &#1179олымен нота&#1171а т&#1199сірген. Негізі ол тек фортепианода &#1171ана ойнайтын, біра&#1179 о&#1171ан &#1179арамастан, сол уа&#1179ытта &#1179аза&#1179 жерінде домбыра, &#1179обыз, сырнай сия&#1179ты аспаптардан шы&#1179&#1179ан &#1241уенді к&#1199йпара&#1179&#1179а жаз&#1171ан. Негізі оны&#1187 музыкалы&#1179 к&#1241сіби білімі бол&#1171ан жо&#1179, біра&#1179 дарыны мен музыка&#1171а деген с&#1199йіспеншілігіні&#1187 ар&#1179асында ол &#1257зінен кейін осындай туындылар &#1179алдырды», — дейді жетекші.

Маржан Ж&#1199нісова музыка маманыны&#1187 домбыра сия&#1179ты аспаптарда ойнай алма&#1171аны себепті, ол &#1241ншілерге &#1241уенді бірнеше рет ойнатып барып &#1179ана нотаны &#1179а&#1171аз&#1171а т&#1199сіргенін айтады. Музыка зерттеушісі аспаптан шы&#1179&#1179ан &#1241уенмен оны&#1187 жаз&#1171ан ноталарда еш&#1179андай айырмашылы&#1179 болмауын &#1179ала&#1171ан.

«Ол ноталарды жай &#1171ана жазып &#1179оймай, оларды &#1178аныш С&#1241тбаев, С&#1241кен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жанс&#1199гіров, Темірбек Ж&#1199ргенов сынды біртуар азаматтар&#1171а &#1257зіні&#1187 нота&#1171а т&#1199сірген &#1241уендерін ты&#1187датып, ке&#1187есіп отыр&#1171ан. Ол &#1241рбір &#1241уенге т&#1199сініктеме жазып отыр&#1171ан. Затаевич тек &#1241уенні&#1187 &#1257зін жазып &#1179оймай, оны&#1187 м&#1241н-ма&#1171ынасын тере&#1187нен т&#1199сінгісі келген. 

«Ал жо&#1171арыда атал&#1171ан т&#1201л&#1171аларды Затаевичті&#1187 корреспонденттері деп ата&#1171ан. Оларды&#1187 саны 500-ден ас&#1179ан екен. О&#1171ан &#1179оса ол ресейлік композитор Сергей Рахманинов&#1179а ноталарын жина&#1179тап, тексерткен. Одан бас&#1179а француз музыкатанушысы Ромен Роллан&#1171а да &#1179а&#1171аз&#1171а т&#1199скен ноталарды естірткен. Оларды&#1187 бір-бірімен хат алмасуы о&#1171ан д&#1241лел», — дейді музей &#1179ызметшісі. 

Сол кездегі газет беттеріне Затаевичті&#1187 ресейлік жазушы Максим Горькиймен ж&#1241не Ромен Ролланмен кездесулері жариялан&#1171ан. Ма&#1179алада Горькийді&#1187 &#1199йіне жинал&#1171ан ке&#1187ес ж&#1241не италиялы&#1179 музыканттар оны&#1187 &#1178аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 1000 &#1241ні мен 500 &#1241ні жина&#1179тарына та&#1187&#1171алысын білдірген екен. 

Музей &#1179ызметкеріні&#1187 с&#1257зінше Затаевич тек &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 &#1241уендерін емес, сол кезде елімізде &#1257мір с&#1199рген бас&#1179а &#1201лт &#1257кілдеріні&#1187 де халы&#1179 музыкасын &#1179а&#1171аз бетіне т&#1199сірген.

«Затаевичты&#1187 е&#1187бектерінде &#1179алма&#1179, бурят, якут, тубин ж&#1241не бас&#1179а да бізді&#1187 жерімізде мекендеген халы&#1179тарды&#1187 &#1241уендері бар. Негізі музыкант &#1241уендерін жина&#1179та&#1171аннан кейін, оларды жина&#1179 немесе кітап ретінде басып шы&#1171ару &#1199шін ол Халы&#1179 А&#1171арту Комиссариатыны&#1187 &#1257кілдерінен р&#1201&#1179сат алуы керек бол&#1171ан. Біз тарих беттерінен ол уа&#1179ытта цензура&#1171а &#1179алай м&#1241н бергенін білеміз. Затаевичті&#1187 де е&#1187бектері &#1179ата&#1187 тексерілген», — дейді ол.

Халы&#1179 А&#1171арту Комиссариатыны&#1187 р&#1201&#1179сатын алып, Затаевич &#1179аза&#1179 &#1241уендерін е&#1187 ал&#1171аш&#1179ы «&#1178аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 1000 &#1241ні» (суретте) жина&#1171ы атты кітабын басып шы&#1171ар&#1171ан. Б&#1201л кітап 1925 жылы Орынборда &#1178ыр&#1171ыз Мемлекеттік баспасынан шы&#1179&#1179ан. Айта кетейік, ол кезде еліміз &#1178ыр&#1171ыз Автономиялы&#1179 Ке&#1187естік Социалистік Республикасы бол&#1171ан. Кейіннен музыка маманыны&#1187 екінші жина&#1171ы 1931 жылы «&#1178аза&#1179ты&#1187 500 &#1241ні мен к&#1199йі» (&#1241ндер мен аспапты&#1179 пьесалар) жина&#1171ы Алматыда басып шы&#1171арыл&#1171ан. 

Б&#1201л кітаптарда домбыра, &#1179обыз, сырнайды&#1187 ноталары ж&#1241не музыканы&#1187 &#1179ай жерде ж&#1241не оны кім орында&#1171аны жазыл&#1171ан. О&#1171ан &#1179оса кітапта &#1179аза&#1179 халы&#1179 музыкасына т&#1199сініктемелер берілген. Осы кітапты&#1187 жары&#1179&#1179а шы&#1171уына &#1179олдау жасау &#1199шін сол кездегі Ке&#1187ес Ода&#1171ына е&#1187бек сі&#1187ірген музыка мамандары Затаевичты&#1187 кітаптарына пікір жаз&#1171ан. Оларды&#1187 ішінде танымал ресейлік композитор, дирижер Ипполитов-Иванов, Ке&#1187ес ода&#1171ыны&#1187 халы&#1179 &#1241ншісі, пиониношы Никита Богословский сынды музыканттар болды.  

Александр Затаевич &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 &#1241н орындаушыларыны&#1187 ішінде бір&#1179атарын с&#1199йіп ты&#1187да&#1171ан. Айта кетсек,   Балабек Ержановты&#1187 домбырамен шерткенін &#1179ызы&#1179&#1179аны к&#1257рінеді. Ол &#1240міре &#1178ашаубаевты&#1187 орындауында елге танымал «Бал&#1179адиша», «Дударай», «Бес &#1179арагер», «К&#1257к к&#1257белек» сынды &#1241уендерді естіп, оларды &#1179а&#1171аз бетіне т&#1199сірген. Затаевич Абайды&#1187 «Желсіз т&#1199нде жары&#1179 ай» &#1257ле&#1187індегі &#1241уенні&#1187 ноталарын хат&#1179а т&#1199сірген екен.

«Музыка маманы бірде &#1179аза&#1179ты&#1187 &#1241нші-композиторы Майра Шамсутдиновамен кездескен. Ол &#1179аза&#1179 жерінде &#1257з ж&#1201мысымен айналысып ж&#1199ргенде сырнай &#1199ні мен &#1241н айт&#1179ан &#1241йелді&#1187 даусын естіген. С&#1257йтіп, Затаевич Майра Шамсутдинованы к&#1257ріп, онымен танысып. Майраны&#1187 сырнаймен орында&#1171ан бірнеше &#1241уендерін жазып ал&#1171ан», — дейді музей &#1179ызметкері

&#1240нші, композитор Майра Шамсутдинова

&#1178аза&#1179 жерінде Затаевич жайлы а&#1187ыз тара&#1171ан деседі. Б&#1201л а&#1187ызды&#1187 м&#1241ні жайлы Музей &#1179ызметкері Маржан Ж&#1199нісова айтып берді.

«А&#1187ыз&#1171а келетін болса&#1179, ол уа&#1179ытта &#1179арапайым халы&#1179ты&#1187 арасында бір адамны&#1187 ауылдан ауыл&#1171а барып, &#1179а&#1171аз бетіне т&#1199сініксіз жазбалар жазып ж&#1199ргені жайлы ауыздан ауыз&#1171а &#1241&#1187гіме тара&#1171ан. Ол отырып, &#1241уенді ты&#1187дап, оны естіп &#1179а&#1171аз&#1171а белгілеген жанды к&#1257ргенде, &#1179арапайым халы&#1179 та&#1187даныс білдірген. Халы&#1179&#1179а &#1179ызы&#1179 бол&#1171аны — адамны&#1187 &#1179аза&#1179 емес екендігі, я&#1171ни еуропалы&#1179 бол&#1171аны, о&#1171ан &#1179оса Затаевич тек халы&#1179 музыкасыны&#1187 ноталарын жаз&#1171ан. &#1240рине осыны&#1187 б&#1241ріне халы&#1179 та&#1187даныс білдірген. Корреспонденттеріні&#1187 жазбаларында Затаевич бойы орташа ж&#1241не мінезі &#1257те ж&#1201мса&#1179 адам бол&#1171ан. Ол осылайша халы&#1179ты&#1187 арасына кіріп оларды&#1187 музыкаларымен таныс&#1179ан», — дейді ол. 

Ресейлік суретші Михаил Меньков Затаевичті&#1187 с&#1201рауымен ноталы&#1179 жазбалар&#1171а &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 ою &#1257рнектерін сал&#1171ан

Маржан Ж&#1199нісованы&#1187 с&#1257зінше, Затаевич д&#1199ниеден &#1257ткеннен кейін оны&#1187 ж&#1201мыстарымен &#1179ызы Ольга Затаевич айналыс&#1179ан. Александр Затаевичті&#1187 кітаптары мен жазбалары Ольганы&#1187 ар&#1179асында орталы&#1179 музейге тапсырылуы м&#1199мкін екен. Орталы&#1179 музей &#1179ызметкерлеріні&#1187 айтуынша, музыка маманыны&#1187 жары&#1179 к&#1257рмеген материалдары Глинка атында&#1171ы Ресей &#1200лтты&#1179 музыка музейінде са&#1179тал&#1171ан болуы м&#1199мкін. 

Польшаны&#1187 Алматыда&#1171ы бас консулы Михал Богданович к&#1257рмені&#1187 ашылу салтанатында Затаевичті&#1187 &#1178аза&#1179станда бірнеше жыл арасында к&#1257птеген &#1171ылыми экспедициялы&#1179 сапары уа&#1179ытында талай м&#1241тін мен &#1179аза&#1179 халы&#1179 &#1241ндеріні&#1187 музыкалы&#1179 партитураларын жаз&#1171анын айтты.

«Ол тіпті &#1241уезді сызы&#1179тан тыс композицияны&#1187 к&#1257&#1187іл-к&#1199йін белгілеуге м&#1199кіндік беретін музыкалы&#1179 жазба &#1241дісін &#1241зірлеген. Александр Затаевич дала а&#1179ындарыны&#1187 &#1241ндерін &#1201мытпас&#1179а жазып са&#1179тап &#1179алды. Ол 2300 астам &#1241ндер мен музыкалы&#1179 шы&#1171армаларды жинап, басып шы&#1171ар&#1171ан. &#1256міріні&#1187 басты е&#1187бегі &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 мы&#1187да&#1171ан &#1241н жина&#1171ы болды. Б&#1201л &#1178аза&#1179станда&#1171ы &#1257те ба&#1171алы м&#1201ра, о&#1171ан к&#1257птеген &#1179аза&#1179 опера &#1241ншілері мен симфониялы&#1179 шы&#1171армаларды&#1187 авторлары с&#1199йенген», — деді Михал Богданович.

А. Затаевич &#1257зі жаз&#1171ан нотаны&#1187 т&#1199пн&#1201с&#1179асы. Ол ноталарды ескертпелермен бірге жаз&#1171ан.

Оны&#1187 айтуынша, Поляк музыка танушысыны&#1187 е&#1187бектері &#1241лі к&#1199нге дейін &#1179аза&#1179 фольклоры мен д&#1241ст&#1199рлі халы&#1179 музыкасыны&#1187 зерттеушілері &#1199шін негізгі дерек&#1179орларды&#1187 бірден-бірі.

Затаевичті&#1187 е&#1187бегіні&#1187 ар&#1179асында &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 &#1241ндері мен аспапты&#1179 музыка м&#1201расы &#1179а&#1171аз&#1171а т&#1199сірілді. Сол заманда естіген даусын &#1179а&#1171аз&#1171а белгі ретінде т&#1199сіретін, одан кейін ол сол &#1257ле&#1187дерді айнытпай сал&#1171ан адам жайлы а&#1187ыз тарал&#1171ан екен.  

&#1178аза&#1179стан Республикасыны&#1187 Орталы&#1179 музейінде к&#1257рме барысында &#1179она&#1179тар&#1171а музакант-этнографты&#1187 фотоматериалдары, ма&#1179алалары, кітаптар, &#1241рт&#1199рлі т&#1199сініктемелер мен &#1241уендерді&#1187 ноталы&#1179 жазабалары &#1201сынылды. 

Экспонатты&#1187 &#1179атарында «&#1178аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 1000 &#1241ні», «&#1178аза&#1179ты&#1187 500 &#1241ні мен к&#1199йі», «1925 жылы &#1240ліби Жангелдинге берген &#1179олта&#1187басы» ж&#1241не фотосуреттер мен хаттар са&#1179тал&#1171ан. Айта кетейік м&#1201нда&#1171ы кейбір хаттар мен жазбалар Орталы&#1179 Мемлекеттік архивтегі &#1179орында са&#1179таулы т&#1199пн&#1201с&#1179аны&#1187 к&#1257шірмелері. Біра&#1179 музейді&#1187 &#1179ызметкерлері о&#1171ан &#1179арамастан б&#1201л жазбаларды&#1187 барлы&#1171ы экспонат ретінде саналатынын айтты. К&#1257рме 2019 жылды&#1187 30 с&#1241уіріне дейін жал&#1171асады.

Автор: Ма&#1179сат Мамбетжан

Суреттер автордан